Jostedalsbreen hadde nok skrytt og snakka høgt og lenge om alle krinklar og krokar han kjenner, og alle folka han har møtt. Om alle som vil sjå på han, ta på han, gå på han. Han hadde garantert fortalt historier frå verkeleg gamle dagar – kanskje ei skrøne eller to – men samtidig gjort det klart og tydeleg at han er langt frå nokon olding. Maks 5000–6000 år gamal. Tenk på forfedrane mine, ville han sikkert sagt, det er dei som verkeleg har forma landet.

Under den siste istida, for 117 000 til 11 600 år sidan, var heile Noreg dekt av ein samanhengande stor isbre. Ei iskappe som skura svaberga du har lege på i sommar, grov ut dalane du har vandra i, og forma landskapet slik vi kjenner det.

– Breen har ei veldig viktig rolle i å modellere og skape landskapet vårt, fortel geolog, breførar og DNT-turleiar Thorbjørn Kaland.

– Mange kjenner U-dalar og V-dalar frå skulen, men det er fleire andre landskapselement som òg er signaturar frå breen.

Geologen snakkar om eskerar, som er ryggar skapt av smeltevassdreneringa under isen. Vidare har du morenar, store delta, jettegryter, skuringsstriper og spylerenner, for å nemne nokre.

– Du kan lese landskapet når du går på tur, og det er eg litt oppteken av. Ein av dei største truslane mot friluftsopplevingane våre er denne her, seier han og løftar opp mobiltelefonen.

– Der måler vi turen i staden for å nyte han. Vi skal telje skritt, høgdemeter og kaloriar, og gløymer å sjå på kva breen har skapt.

– Kva ser du når du er ute på tur?

– Eg ser breen i heile landet. Ein ting vi ikkje tenker så mykje over, er arbeidet breen har gjort for å skape den vakraste skjergarden i verda, eller berre det at vi har ein skjergard. Reiser vi sør for Noreg, er kystlinjene ei endelaus rett linje i form av ei sandstrand, eller som ein klippevegg. Istidene har skapt skjergarden, fortel han.

Isbreane vi ser i dag, er, i motsetnad til kva ein kanskje skulle tru, ikkje overlevarar frå førre istid.

– Mange trur at isbreane i Noreg er restar frå siste istid, men etter den var det mykje varmare enn i dag. Vi finn restar etter skog på Hardangervidda, til dømes.

Under denne perioden blei Noreg truleg meir eller mindre isfritt, før ein ny kuldeperiode slo inn for kring 6000 år sidan. Breane vaks fram på ny og nådde si største utbreiing under det vi kallar den vesle istida.

– Den vesle istida hadde høgdepunkt rundt år 1750, og etter det har klimaet blitt varmare og varmare, fortel Kaland.

For menneska har isbreen vore både eit hinder og ein ferdselsveg. No oppsøker dei færraste breen fordi dei må, men fordi dei kan.

– Breen har ein magi. Alle kan oppleve breen utan å nødvendigvis gå på han – då må du ha kurs. Det er ei rik oppleving, fordi ho er så eksotisk. Dei fleste menneske bur langt borte frå ein bre.

– Kva tykkjer du er mest fascinerande med breen? 

– Å sjå bevegelsane, kike ned i bresprekkane og tenkje seg at her er jordskorpa i bevegelse. Eg likar å tenkje på breen som ein bjørn som ligg over fjellet, med lemmer ned i ulike dalar. Han ligg der og rører på seg, og du høyrer han knakar. På ein måte er breen livlaus, men på ei anna side er han veldig levande. Levande og livlaus. 

I etterkant av den vesle istida blei breane mindre, før snørike vintrar gjorde at brearmane på ny vaks fram i 1990-åra. Sidan Briksdalsbreen si veldige framrykking for kring 30 år sidan har han gått meir enn 800 meter tilbake.

I det store og det heile deler alle isbreane i Noreg og elles i verda ei liknande historie. Sidan tusenårsskiftet har dei minska i volum, og brefrontane har smelta tilbake.

– Vinternedbør og sommartemperatur er dei viktigaste faktorane som påverkar breen, ein slags rekneskap mellom inntekter og utgifter. Etter 2000 har vi hatt nokre varme somrar, og med unntak av nokre få år har breane hatt ein negativ massebalanse, fortel Nesje.

– Kor mykje av smeltinga kan tilskrivast menneskeskapte klimaendringar? 

– Dei endringane vi ser, er eit resultat av både naturlege og menneskapte endringar. Det menneskeskapte bidraget blir større og større, og hovudårsaka til bresmelting verda over er den globale oppvarminga. Ein nedbørsrik vinter kan kompensere og gjere at breane legg på seg enkelte år, men trenden er heilt udiskutabel.

Ja, ja, ja, hadde sikkert Hardangerjøkulen kommentert på Jostedalsbreen si breiale avhandling. Han er kanskje størst, men kan ikkje skryte på seg å ha figurert i ein Hollywood-film. Så hadde kjempa på Hardangervidda lagt ut om Star Wars og isplaneten Hoth, om Luke, Leia og Han, og eit helsikes vêr under innspelinga. Den andre verdskrigen hugsar han nok òg godt. Soldatar som sveitta seg opp på platået med tjærepapp og sagflis for å lage flystripe. Jøkulen hadde tenkt sitt, han hadde jo det, og blei ikkje overraska då planane vart lagde på is. Ja, desse menneska finn på underlege ting, kunne Svartisen humra medan han fortalde om då nokon truga med å kome og hogge ut isbitar, som dei skulle selje dyrt til restaurantar verda over. Ikkje at det hadde plaga han så innmari i det store og det heile, han er trass alt nest størst i Noreg, men det blei for dumt å fyke kloden rundt med klumpar frå ein smeltande isbre.

– Kva er konsekvensane av at breane no smeltar og blir mindre?

– I Noreg skjer kring 15 prosent av vasskraftproduksjonen med utgangspunkt i elvar med utspring frå breen. Når breane blir mindre, eller kanskje smeltar heilt, vil den jamne store vassføringa forsvinne. Ein blir meir avhengig av nedbør og vil få større variasjonar i vassføringa, som igjen påverkar heile økosystemet langs elvane.

Atle Nesje trekker også fram geofarar som ras, og innverknad på reiseliv og turisme.

– Dei skjelv nok litt i buksene i Briksdalen og er spente på korleis turismen blir framover. I Jostedalen smelta Nigardsbreen tilbake 40 meter i fjor, og det blir vanskelegare å kome inn på isen. Dei slit med å ha gode og sikre turar på breen. For DNT vil gjerne brekryssingar som før var trygge, bli meir utfordrande.

– Korleis opplever du denne endringa?

– Eg blir litt trist og lei meg. Eg fekk oppleve då breane var store i 1990-åra. Endringane er store, og tilbakesmeltinga skjer mykje raskare enn vi trudde tidlegare. Kanskje vil 90 prosent av dei norske breane forsvinne i løpet av dette hundreåret. 

Majoriteten av funna blir gjorde i isfonner, som i motsetnad til breen ligg i ro. Lendbreen skil seg ut med svært mange funn. Her er det tydelege spor etter ferdsel og difor eit stort spekter av gjenstandar.

– Her har folk gått over, og det dei har mista, har blitt liggande i isen.

Blant funna er ei 1800 år gamal hestetruge, det eldste klesplagget i Noreg frå 1700 år tilbake i tid og ein 500 år gamal hund med halsband.

– Isen er ei tidsmaskin for oss menneske, der funna blir tekne vare på som om dei var i ein fryseboks. No er fryseboksen i ferd med å bli øydelagd, og forhistoria smeltar fram i revers. Jo meir av den verkeleg gamle isen som smeltar, jo eldre funn vil vi gjere. Du kan i prinsippet få funn som er 7000– 8000 år gamle, men ikkje noko eldre enn det, for då var det ikkje is der.

– Er det noko de ventar på skal smelte fram?

– Ja, det er jo eit menneske, då.

– Kan du beskrive kjensla når du gjer eit funn?

– Det er først og fremst veldig morosamt. Du står der og ser noko som ingen har sett på fleire tusen år. På ein av desse turane vi hadde seint på hausten i fjor, der du går ved ein iskant og ser ei 3000 år gamal pil ligge der – du stoppar opp og må puste litt. Samtidig har du heile tida eit bakteppe. Du blir slått av kor store endringar som skjer i landskapet, og det er trist å tenkje på at dei er menneskeskapte.